پرسش:
چرا روزه کفاره دارد ولی نماز ندارد بعلاوه چرا نماز در هر شرایطی باید خوانده شود ولی بیمار نباید روزه بگیرد؟

پاسخ:
در پاسخ، به نکاتی اشاره می کنیم:
اولاً برخی از موضوعات در دین، تعبّدی بوده و قیاس و استدلال عقلی در آنها، جایگاه چندانی ندارد. مسئله مورد پرسش نیز از جمله آنها است. بی شک، خداوند حکیم به شرایط گوناگون روحی و روانی و جسمی بندگان و نیز به حکمت ها و فلسفه های احکام و قوانینی که برای سعادت بشر وضع نموده کاملاً آگاه است، فلذا بر بندگان مؤمن و مطیع، اطاعت بی چون و چرا از اوامر حکیمانه خدای متعال واجب است. البته فلسفه احکام در برخی منابع دینی ذکر شده و اهل خرد نیز با کمی تأمل می توانند به گوشه هایی از فلسفه احکام پی ببرند.
ثانیاً تعیین کفارات در شرع مقدس، در حقیقت تجلی رحمت الهی برای بندگان است. هنگامی که شخصی مرتکب عمل خطا یا حرامی شود، مانند قتل یا صید در حج، یا توان انجام یک واجبی را نداشته باشد، مانند ناتوانی در روزه گرفتن، خدای متعال با تعیین کفاره در واقع تجلی رحمت خود را به منصه ی ظهور می گذارد. از جمله کفاراتی که قرآن به آن تصریح کرده، پرداخت کفاره ی روزه برای کسانی است که توان روزه گرفتن را ندارند: «أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ. وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ؛(1) چند روز معدودی را (باید روزه بدارید!). و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت‌فرساست؛ (همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرن) لازم است کفاره بدهند: مسکینی را اطعام کنند.». بنابراین کفاره روزه برای کسانی است که به دلیل عذری اعم از پیری یا بیماری و ناتوانی قادر به روزه گرفتن نیستند، چون روزه گرفتن توأم با مشقت و دشواری هایی است که از توان پیران و بیماران خارج است. اما نماز خواندن چنین نیست.

یکی از حکمت هایی که در باره کفاره نداشتن نماز بیان شده، اینست که:
الف- نماز در سازندگی روح و روان انسان چنان اهمیت و کارائی دارد که هیچ چیزی نمی تواند جایگزین آن شود و مؤمن برای حفظ و ارتقای معنوی و حرکت در مسیر کمال، لازم است این ارتباط روزانه را دائماً برقرار و تحت هر شرایطی نمازش را بخواند. (به استثنای دوران قاعدگی در ن). در اهمیت جایگاه نماز همین بس که برای رسیدن به حق و شاداب کردن دمادم روح عرفانی انسان، هیچ راهی بهتر از نماز یافت نمی شود. برای روح انسان شیفته هیچ غذایی سازگارتر و سرشارتر از نماز وجود ندارد.
ب- نماز سفره ای است گسترده که خدای حکیم آن را در پنج نوبت در شبانه روز برای برخورداری بندگانش باز می‌کند و بر سر این سفره انواع و اقسام غذاهای لذیذ و تعالی بخش وجود دارد که هر کس مطابق استعداد و درک و فهم خود از آن بهره مند می‌شود. هشام بن حکم از امام صادق(علیه السلام) پرسید: چرا نماز واجب شد، در حالی که هم وقت می گیرد و هم انسان را به زحمت می اندازد؟ امام فرمود: «پیامبرانی آمدند و مردم را به آیین خود دعوت نمودند. عده ای هم دین آنان را پذیرفتند، امّا با مرگ آن پیامبران، نام و دین و یاد آن‌ها از میان رفت. خداوند اراده فرمود که اسلام و نام پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) زنده بماند و این از طریق نماز امکان پذیر است.»(2)
ج- بعلاوه مؤمنان در اقامه نماز می توانند به اقتضاء شرایط جسمی (پیری و بیماری) نماز را به شیوه های مختلف بجای بیاورند، ایستاده، نشسته، دراز کشیده و حتی صرفاً با حرکات چشم ادای وظیفه کنند، اما روزه گرفتن و امساک، شرایط و دشواری های خاص خودش را دارد که از طاقت و توان پیران و بیماران خارج است فلذا شارع مقدس، کفاره روزه را جایگزین روزه قرار داده اما نماز چنین جایگزینی ندارد.

ممکن است کسی بگوید: کفاره روزه خواری عمدی خیلی سنگین است و غالباً از انجام دادن چنین جریمه ای گریزانند؟ در پاسخ گفتنی است: اصل این حکم، به جهت بازدارندگی مسلمانان از روزه خواری عمدی وضع شده، از آنجاییکه حتی به جا نیاوردن یک مورد روزه خواری به طور عمدی برای شرع مقدس سنگین است و رواج چنین امری در بین مسلمانان، می‌تواند موجب مرگ این واجب در جامعه و از دست رفتن آثار و برکات ماه رمضان شود. فلذا چنین جریمه‌ بسیار سنگینی (۶۰ روز که ۳۱ روز آن باید پشت سر هم باشد برای هر یک روز) را به جهت پیشگیری قرار داده، این جریمه، شاید از جهاتی سنگین باشد اما برای مسلمانان و مؤمنان، قدرت بازدارندگی بالایی داشته و ازین منظر، تماماً خیر و لطف الهی است. با این وجود، خداوند در طول سال فرصت هایی خاص همچون ماه رجب و شعبان؛ اول و وسط و آخر ماه های قمری و روزهای خاصی را در ایام ماه ها و هفته بعنوان ایام الله و روزهای بافضیلت به مؤمنان معرفی و ایشان را تشویق نموده تا نسبت به روزه مستحبی اهتمام کنند، بی شک، کسانی که تحت شرایطی روزه شان را در ماه مبارک رمضان عمداً خورده، سپس پشیمان شده و توبه کرده اند، انگیزه بسیار بالایی دارند تا در فرصت هایی که به روزه مستحبی توصیه شده، روزه های قضا و کفاره شان را بجای آورده، بدین صورت، هم ادای دین کرده و هم از ثواب و فضیلت های روزه مستحبی برخوردار بشوند.

پی نوشت ها:
1. بقره/آیه 184.
2. به نقل از علل الشرایع، شیخ صدوق، مکتبة الداوری، قم، بی تا، ج ۲، ص ۱۰.